ابراهیم شیرعلی، پژوهشگر مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)

چند ماهی از شیوع ویروس کرونا در جهان می¬گذرد و مردم، جامعه و دولت درحال مبارزه با آثار و پیامدهای آن هستند. شیوع ویروس کووید-19 زندگی اجتماعی میلیاردها انسان را با اخلال روبرو ساخته و آثار و پیامدهای منفی و ناخواسته ای در حوزه های سلامت و بهداشت، رفاه، اقتصاد، آموزش و ... به وجود آورده است. این آثار حتی گریبانگیر حوزه تحقیقات و پژوهش هم هست و باعث بروز چالش در اجرای طرح های نظرسنجی و تحقیقات افکار عمومی شده است. لزوم رعایت «فاصله گذاری اجتماعی» یا به تعبیر درست «فاصله گذاری فیزیکی» جهت کنترل شیوع ویروس کرونا، سبب شده تا اجرای تحقیقات افکار عمومی و نظرسنجی ها که مبتنی بر گردآوری اطلاعات در میدان و مصاحبه چهره به چهره با شهروندان جهت تکمیل پرسشنامه است، با مسائل و تنگناهایی روبرو شود. 

این مسأله باعث شده تا فعالیت و اجرای طرح های نظرسنجی خصوصاً در مقیاس بین المللی در مراکز و مؤسسات نظرسنجی در سراسر جهان کاهش پیدا کند و گردآوری اطلاعات به سمت روش¬های غیرحضوری از جمله مصاحبه¬های تلفنی و استفاده از گروه های پانل سوق پیدا کند. برای مثال مرکز تحقیقات پیو اعلام کرده، با توجه به اینکه در این مرکز بیشتر نظرسنجی ها توسط مصاحبه چهره به چهره اجرا می شود، حجم وسیعی از نظرسنجی های بین المللی به دلیل شیوع ویروس کرونا متوقف شده است. طبیعی است که تلفن ثابت و همراه و نیز تکنولوژی¬های ارتباطی در همه کشورها به یک اندازه گسترش پیدا نکرده است و در برخی از کشورها خصوصا در کشورهای آسیایی و آفریقایی هنوز همه مردم به این تکنولوژی ها دسترسی ندارند. از این رو استفاده از روش های گردآوری تلفنی و آنلاین در این کشورها توجیه علمی و روش شناختی ندارد و بهترین روش برای گردآوری اطلاعات، مصاحبه حضوری یا چهره به چهره است. یا برخی از شرکت های نظرسنجی از جمله «شرکت خدمات پیمایشی و تحقیقات بازار» که بیشتر طرح های نظرسنجی CNN را اجرا می کند، زیرساخت¬هایی را فراهم کرده تا پرسشگران به جای حضور در مرکز تلفن (Call Center) در خانه بمانند و از خانه با شهروندان تماس بگیرند. همچنین مرکز تحقیقات بازار و افکار عمومی ایپسوس نظرسنجی های تلفنی در منزل و استفاده از «پانل دانش ایپسوس» را توسعه داده است. این شرایط در مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) نیز حاکم است و از اسفند 1398 یعنی همزمان با شیوع ویروس کرونا در کشور تا الان نظرسنجی های حضوری و میدانی ایسپا به طور موقت، متوقف شده است و ایسپا در اجرای نظرسنجی ها فقط از سیوه مصاحبه تلفنی استفاده می کند. حال پرسش اساسی این است که نظرسنجی های غیرحضوری که عمدتاً از طریق مصاحبه تلفنی و یا به صورت آنلاین توسط موسسات نظرسنجی خارجی  بیشتر اجرا می¬شوند، از دقت و اعتبار کافی برخوردار هستند و می توان به یافته¬ها و نتایج آنها اعتماد کرد؟

از دهه 1970 نظرسنجی های تلفنی در امریکا به طور جدی آغاز شده است. در کشور ما سابقه نظرسنجی های تلفنی چندان طولانی نیست و به کمتر از دو دهه می¬رسد. اما اجرای نظرسنجی های تلفنی می¬بایست با رعایت نکات و شرایطی همراه باشد تا بتوان بدان اعتماد کرد. نخست، ضریب نفوذ تلفن ثابت و تلفن همراه در ایران به گونه ای است که می توان گفت تقریباً تمام افراد بزرگسال بالای 15 یا 18 سال را پوشش می¬دهد و از این نظر مسأله وجود ندارد. دوم، پرسشنامه و تعداد سوالات در روش تلفنی باید کوتاه و مختصر باشد. سوم، نباید سوالات حساس و سوالاتی که مثلاً مرتبط با هزینه یا درآمد خانوار است و یا به مباحث امنیتی ارتباط دارد، پرسیده شود و چهارم، باید به ویژگی¬ها و زمینه¬های جمعیت شناختی در انتخاب افراد نمونه و تماس تصادفی دقت شود. به بیان دیگر گروه¬های سنی و جنسیت افراد و نیز اندازه نمونه انتخابی در شهرها و روستاهای مختلف، متناسب با جامعه آماری مورد مطالعه و هدف باشد.  

از طرف دیگر، مهم ترین مسأله در تحقیقات یا نظرسنجی های مبتنی بر وب (آنلاین)، این است که افراد نمونه، از پاسخ دهندگان «خود-انتخاب» استخراخ می¬شوند که هم به اینترنت دسترسی دارند و هم به شرکت در پیمایش های اجتماعی علاقه مند هستند. بنابراین همه جامعه آماری به یک اندازه و برابر، شانس انتخاب شدن ندارند. به علاوه به نظر می رسد سالمندان، افراد بدون تحصیلات یا با تحصیلات پایین که کمتر به اینترنت دسترسی دارند و سواد استفاده از فضای مجازی را کمتر دارند و نیز کمتر به موضوعات نظرسنجی علاقه مند هستند، از فرایند نمونه گیری طرد شده و در نظرسنجی ها شرکت نمی کنند. شایان ذکر است، مجموع این محدودیت¬ها باعث شده است از نظرسنجی های آنلاین و مبتنی بر وب بیشتر در گروه¬های پانل مردم و نخبگان یا افراد و گروه هایی که به یک صنف و سازمان خاصی مرتبط هستند، با رعایت مسائل و ملاحظات روش¬شناختی استفاده شود. برای مثال مرکز تحقیقات بازار و افکار عمومی ایپسوس در جامعه امریکا بیش از یک دهه است از «پانل دانش ایپسوس» استفاده می¬کند که 55 هزار عضو دارد و این اعضا به گونه ای انتخاب شدند که از همه گروه ها با ویژگی های جمعیت شناختی که کاملاً با اطلاعات سرشماری مطابقت دارد، حضور دارند. 

سخن آخر اینکه هیچ تکنیک و ابزار دیگری جز نظرسنجی، با این فصاحت و کارآمدی نمی تواند صدای مردم را بازتاب کند و هیچ روش دیگری در علوم اجتماعی به این اندازه، بیانگر افکار عمومی در یک جامعه نیست. اما با توجه به شیوع ویروس کرونا و محدودیت هایی که در اجرای تحقیقات و نظرسنجی ها ایجاد کرده است، شاید ازدیاد نظرسنجی های مبتنی بر وب یا نظرسنجی هایی که در اپلیکیشن های ارتباطی مثل تلگرام طراحی می شوند را شاهد باشیم. نظرسنجی هایی که هیچ یک از مشخصات علمی و قابل اعتماد و اطمینان بودن را ندارند و توسط افراد و نهادهای مختلف که تخصص لازم را کمتر دارند، طراحی، اجرا و منتشر می شوند و به قول «کربی گویدل» «افکار عمومی را پای چوبه دار» می کشانند. برای اینکه گرفتار آمار و اطلاعات فریبنده و غلط نشویم و به تعبیری «پوپولیسم آمار و داده» گریبان¬گیر ما نشود، بهتر است به سواد نظرسنجی متوسل شویم. موسسات و مراکز نظرسنجی و افراد حقیقی نابلد می¬توانند هر نوع نظرسنجی و تحقیقی را اجرا کنند و هر نوع نتیجه ای را تولید نمایند، اما درست فهمیدن و برداشت صحیح از اطلاعات و آمار می تواند از انتشار نتایج نظرسنجی های غیرعلمی جلوگیری کند. البته نباید انتظار داشت مردم عادی مجهز به سواد نظرسنجی شوند و بتوانند یک نظرسنجی علمی را از یک نظرسنجی غیرعلمی تمیز دهند. اما این وظیفه روزنامه نگاران، نویسندگان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاهی است که به خود اجازه ندهند، هر نوع اطلاعات و آماری را بدون توجه به روش اجرای آن و اطمینان از صحت داده ها، انعکاس دهند.