«فشار روانی» یا «استرس» سازه­اي پويا و چندبعدي است. تعاریف مختلفی به دلیل چندبعدی و پیچیده بودن این سازه ارائه شده است. لازاروس و فلكمن (1984) نيز تعريفي را در زمينة استرس ارائه داده اند: استرس رابطة اختصاصي بين شخص و محيطي است كه در آن تنش ارزيابي شده، از حد امكانا ت فرد فراتر رفته و سلامتي او را در معرض خطر قرار مي­دهد. در اين تعريف براين نكته تأكيد مي­ شود كه استرس به رابطه تنش­ زا بين شخص و محيط اشاره دارد و وقتي فرد از مقابله با اين وضعيت ناتوان است، به مشكلات رواني و جسماني مبتلا مي­ شود. یا در تعریفی دیگر استرس به محركي اطلاق مي­شود كه مي­تواند تغييراتي را در شناخت، هيجان، رفتار و فيزيولوژي ايجاد كند. بنابراین هنگامي كه فرد در محيط كار يا زندگي با شرايطي روبه رو مي­شود كه اين شرايط با ظرفيت­ها و امكانات كنوني وي هماهنگي ندارد، دچار عدم تعادل، تعارض و كشمكش­ هاي دروني مي­شود که فشار روانی یا استرس نام دارد.[1]

فشار روانی، همواره به عنوان يكي از مهم­ترين عوامل پيدايش و شكل­ گيري بيماري­ هاي مختلف جسماني و رواني و مرگ و مير افراد مطرح بوده است. در اين زمينه، مي­توان به ارتباط رويدادهاي تنش­ زا با ناراحتي­ هاي جسمانی، مشکلات و آسیب­های اجتماعی و روانی اشاره کرد. بنابراین شناسایی عوامل و زمینه ­های استرس­ زا و ایجاد کننده فشار روانی مهم و ضروری است. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در قالب دو طرح بزرگ پژوهشی[2] که به صورت ملی در کل کشور انجام شده، 22 عامل مؤثر بر استرس و فشار روانی مردم ایران را مورد بررسی قرار داده است. گفتنی است اجرای موج اول نظرسنجی در آذر سال 1392 و موج دوم آن در آذر سال 1394 پایان یافته است. در این نوشتار یافته­ ها و نتایج طرح­های مذکور به تفکیک شهر تهران مورد بررسی و مقایسه قرار خواهد گرفت و عوامل ایجاد فشار روانی در بین شهروندان تهرانی بیان می­گردند. جامعه آماری طرح­های شهروندان بالای 18 سال ساکن در شهر تهران هستند. شیوه نمونه­ گیری از نوع تصادفی و حجم آن به ترتیب برای طرح­های سال 1392 و 1394 برابر 1267 و 1073 نفر است.

دو طرح مذکور، شش شاخص مؤثر بر استرس را تشریح می­کنند که هر شاخص دارای 3 تا 5 عامل استرس­ زا می­باشد. این شاخص­ ها عبارتند از: شاخص فشار روانی در حوزه مسائل زیست محیطی و آلودگی شهرها، حوزه مسائل مربوط به حوزه اقتصادی، حوزه ایجاد احساس ناامنی و ترس در شهروندان، مسائل شخصی و خانوادگی شهروندان، حوزه مسائل مربوط به محیط کار و شغل و در آخر حوزه معضلات و نابسامانی­های اجتماعی. در ادامه هریک از شاخص­ ها به تفکیک عامل­ های مختلف تشریح و مورد مقایسه قرار می­گیرند.

طبق نظرسنجی سال 1392 مؤثرترین عامل ایجاد فشار روانی در حوزه مسائل زیست محیطی، «آلودگی هوا» و «ترافیک و شلوغی» با میانگین 3.9 از 5، در حوزه اقتصاد «تورم و گرانی» با میانگین 4، در ارتباط با مسائل مربوط به احساس ناامنی، «ترس از سوء استفاده مالی قرار گرفتن» با میانگین 3.7، در حوزه فردی و خانوادگی «مسائل و مشکلات مربوط به ازدواج» با میانگین 3.9، در حوزه محیط کار و شغل «نگرانی از پیدا کردن شغل مناسب» با میانگین 3.9 و در حوزه معضلات اجتماعی «مشکلات و مسائل اداری و سازمانی» با میانگین 3.9 در سطح شهر تهران می ­باشد.

اما یافته­ ها و نتایج حاصل از نظرسنجی سال 1394 نشان می­دهد که مؤثرترین عامل ایجاد فشار روانی در حوزه مسائل زیست محیطی، «آلودگی هوا» با میانگین 3.5 از 5، در حوزه اقتصاد «تورم و گرانی» و «گرانی مسکن و اجاره» با میانگین 3.9، در ارتباط با مسائل مربوط به احساس ناامنی، «ترس از مورد سرقت یا اخاذی قرار گرفتن» با میانگین 3.5، در حوزه محیط کار و شغل «نگرانی از پیدا کردن شغل مناسب» با میانگین 3.7 و در حوزه معضلات اجتماعی «نگرانی از مسائل اخلاقی در جامعه» با میانگین 3.4 در سطح شهر تهران می­ باشد.

وضعیت و میزان هر یک از شاخص­ های موثر بر ایجاد فشار روانی در بین شهروندان تهرانی و در سال­های 1392 و 1394 متفاوت است. در قالب جدول زیر می­توان عوامل موثر بر ایجاد فشار روانی را باهم مقایسه کرد: